تحلیل سه منظومه خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت‎پیکر نظامی از دیدگاه روان‎شناسی یونگ

درباره خمسه نظامی و اهمیت آن در گستره زبان و ادب فارسی، سخن بسیار گفته شده است. از نظر ناقدان و نظامی پژوهان، این شاعر برجسته گنجه پس از سرودن «مخزن‎الاسرار» که اثری عرفانی است و به تقلید از «حدیقه‎الحقیقه» سروده شده است، تغییر رویه می‎دهد و به سرودن مثنویهای غنایی و بزمی روی می‎آورد؛ هوسنامه‎هایی که روایتگر داستانهای عاشقانه معروف و رایج در زمان شاعر است. موفقیت نظامی در این حوزه ادبی چنان است که شاعران بسیاری را به طمع کسب نام و آوازه‎ای همچون او به تقلید از وی واداشته؛ غافل از این که معشوق ماه‎سیما را با ماه گردون، تفاوتی از زمین تا آسمان است و چون کششی از آن سوی نباشد، کوشیدن امری بی حاصل است. با تمام تلاشهای ارزشمندی که در زمینه شرح زندگی و بررسی آثار نظامی گنجوی انجام شده، هنوز ناگفته های بسیاری باقی است که به قلم درنیامده است؛ ناگفته‎هایی که نشان از ویژگی خاص خمسه دارد. بی‎شک یکی از روشهای برجسته نقد ادبی که از طریق آن می‎توان نقبی عمیق بر لایه‎های معنایی پنهان و نمادین خمسه نظامی و متون مشابه آن زد، نقد کهن‎الگویی است که البته پیش از این هفت‎پیکر نظامی از این دیدگاه تحلیل شده است؛ اما قطعاً تحلیلی کامل نیست؛ زیرا این منظومه در ارتباطی زنجیره‎وار با سایر منظومه‎های شاعر معنا می‎یابد و درونمایه آن مرتبط و متصل با منظومه‎های قبل و بعد شاعر است. هدف از این رساله، بررسی چهار منظومه مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت‎پیکر از دیدگاه معناشناسی نقد کهن‏الگویی است که در آن به بررسی عناصر، موتیفها، کنشها و درونمایه نمادین و کهن‏الگویی منظومه‎های مذکور پرداخته می‎شود. از دیدگاه نقد کهن‎الگویی یونگ، درونمایه اصلی و البته پنهان خمسه، فرایند فردیت روانی و تحول درونی شاعر آن است؛ تغییری که عشق، برجسته‎ترین و مهمترین عامل تحقق آن است و «آفاق» نظامی را در آن دستی تمام است؛ تا هوش از حکیم گنجه بستاند و عاشقانه‎سُرایَش کند و پس از مرگ نیز در وجود معشوقانه شیرینِ خسرو و لیلیِ مجنون و هفت شاهبانوی گنبدنشینِ بهرام حیاتی دوباره یابد و چرخه کمال نظامی را تکامل بخشد. با رویکردی این‎گونه به خمسه نظامی، چند نکته مهم آشکار می‎شود؛ نخست آن‎که منظومه‎های داستانی نظامی اگرچه روی در حقیقتی تاریخی دارد و رد پای بسیاری از شخصیتهای آن را در دوره‏ای از تاریخ ایران و عرب می‎توان یافت؛ اما در گذر زمان، باورها و عقاید عامه، عناصر و موتیفهایی را به این حقایق تاریخی افزوده و آنها را به مرز افسانه و قصه‎های پریان نزدیک ساخته است. این تغییر و تحول به حدی چشمگیر است که می‏توان گفت آنچه توسط نظامی به رشته نظم کشیده شده، بیش از آن‎که حقایق تاریخی را بازگوید، روایتگر درونمایه نمادینی است که میراث جمعی ناخودآگاه قوم ایرانی محسوب می‎شود و گاه فراتر از آن، ارتباطی برجسته میان درونمایه نمادین آن با اساطیر و افسانه‎های کهن ایران و سایر ملل و فرهنگها نیز می‎توان یافت. از دیگر نتایج بدست آمده از این پژوهش آن است که منظومه‏های نظامی، آثاری صرفاً غنایی و داستانی نیست؛ بلکه با تکیه بر تحلیل کهن‎الگویی یونگ می‎توان گفت که نظامی، قهرمان پویای منظومه‎های خویش است؛ به بیان دیگر چنان‎که گفته شد، خمسه، روایت داستانی و نمادین تحولات درونی و باطنی شاعر به شمار می‎رود و در قالب اشخاص و عناصر داستانی، فرایندی را تبیین و تشریح می‎کند که «فردیت روانی» نامیده می‎شود. بنابر این رویکرد تأویلی، مخزن‎الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت‏پیکر، در مرحله نخست، شرح رویارویی نظامی با کهن‏الگوی «سایه» است که در نتیجه آن چهار مرحله کهن‏الگوی «آنیما»ی روان ناخودآگاهی شاعر انکشاف می‎یابد؛ تا در نهایت و در پایان منظومه هفت‎پیکر، وی به گونه‏ای نمادین با خویشتن درونی‎اش، یعنی کهن‏الگوی «خود» دیدار کند و با آن به وحدت و یگانگی برسد. پس از این اتحاد و یگانگی بنیادین، نظامی در واپسین منظومه خود، یعنی اسکندرنامه، ابتدا با جهان و سپس با نیروهای کیهانی به اتحاد می‏رسد و بدین ترتیب مراحل سه‎گانه‎ای که یونگ برای فرایند رشد و فردیت روانی بازمی‎شناسد، در خمسه نظامیِ بازتاب کامل خود را می‏یابد. نتیجه دیگری که از این پژوهش به دست آمده، این است که در چرخه تحولات درونی نظامی که به گونه‏ای برجسته در خمسه بازتاب یافته و زیربنای حرکت و گسترش پیرنگ آن را ترتیب داده است، هر یک از این آثار پنج‎گانه ارتباطی زنجیره‎وار و استکمالی با دیگر منظومه‏های شاعر‏ دارد و درونمایه نمادین آنها در پیوند با یکدیگر معنا و کارکرد نمادین خود را می‏یابد. این امر نشانگر آن است که نه تنها شاعر شهیر گنجه، پس از مخزن‎الاسرار، وارد مسیر و حال و هوایی دیگر نشده، بلکه آنچه سروده است، در پیوند با نخستین منظومه‎اش معنا می‎یابد و زاده چله‎نشینیها و خلوت‎گزینی‏هایی است که مخزن‎الاسرار آن را روایت می‎کند. روش تحقیق در این رساله، کتابخانه‎ای است و رویکردی ناقدانه به درونمایه، عناصر، موتیفها و اشخاص داستانی چهار منظومه از خمسه نظامی گنجوی دارد و آنها را از دیدگاه کهن‎الگویی یونگ، مورد تحلیل و بررسی و نمادشناسی قرار می دهد.